Energetyk-Elektronik

Na Górnym Ślónsku wiela tymu lot nazod Wielki Tydziyń i Wielkanoc to bóły nojważnijsze dni w roku. Beztóż cołko familijo rychtowała się do nich łod downa...

 Nojpiyrwyj szły w ruch mietły: zamiatało sie wszyjsko, co ino możno bóło. Kożdy kónsek placu musioł być wysnożony do imentu. Zajś potn chałpy i chlywiki musiały być piyknie łobiylone, a łokna i delówki wymyte. Kej już wszyjsko bóło kej nowe i na rónd pachło farbom bół to znak, że świynta już som blisko.

Świónteczne łobyczaje zaczynały sie w Palmowo, abo jak niekerzy godajom, we Kwiytno Niydziela. W tyn dziyń niesło się do poświyncynio palma - roztomajte chabazie, kere się w dóma łonaczyło z astków wyirby, lyski, kokocza i byrki. Na wiyrch dowało sie kocianki i kolorowe szlajfki, abo maszki, czasym kolorowy papiór. Tako poświyncono palma bóła pierónem ważno dlo cołkij familiji i skiż tygo musiała być jak nojgryfnijszo.

Astki ścinało się dwa tydnie przódzi i wciepowało do blómwazy, abo do ajmera z wodom, kaj wypuszczały listki. Do łobwionzywanio palmy niy możno było brać sznurka ani drutu. Astków niy bóło za wiela: śtyry, piyńć, abo szejś, a łobwionzywało sie je we trzech miejscach. Kej tako palma bóła fertig, mamulki dowały jom dzieckom, kere skuli tygo niesiynio bóły ważne kej magiwyrfel w zupie.

Po poświyncyniu palmy przinoszone bóły zajś do dóm i niyskorzyj łodcinało się wiyrch łod dołu. A to beztóż, co kożdo czyńść bóła do czego inkszego.

Z tych dolnych kónsków łonaczyło sie szpecyjalne krzyżyki, kere w drugi dziyń świónt wrażowało się na kraj pola, coby latoś bóły dobre urodzaje. Inksze z tych krzyżyków zatykało się za świynte łobrozy w doma, żeby cołko familijo bóła zdrowo, a reszta cisło się popod dach chałpy, coby jom Pónbóczek chroniół przed pożarym.

Zajś wiyrchy z tych palmów to bóła ważno medycyna. Kej się komu łocielyła krowa, to kłod je do gorka, wciepowoł na to wongle i łokadzoł ta krowa, coby bóła zdrowo. A same baźki to tyż medycyna - trza je bóło złyknyć kej fto bół chory na chyrtoń.

Łod wieczora we Wielki Czwortek aż do samy Wielkanocy nazywało sie, że kościelne dzwony som zawionzane. Beztóż w kościele miasto dzwonów używało się kołatek, a po wsiach chodzili chopcy z takimi kołatkoma. Niy wolno tyż bóło grać na żodnych instrumentach.

Bez tyn czas, kej dzwony bóły zawionzane, żodyn niy śmiół grzebać w ziymi - ani rynkoma, ani kopaczkom, ani niczym inkszym. Niy wolno bóło z ziymi niczego wyciongać ani wyrywać. W te dni ziymia bóła świynto, bo Pon Jezus w niy leżoł.

We Wielki Pióntek roztomajtych obyczajów bóło przódzi richtig wiela. Już łod północka chodziło się do potoka abo do rzyki i trza się boło łobmyć w tyj pieronowo zimnyj wodzie. Starzy chodzili sami, ale dziecka niy bardzo chciały, beztóż starki pilnowały, coby żodyn bajtel sie kaj nie schowoł. A robióło się tak na pamióntka, że Pana Jezusa wciepli do potoku Cedron. Bóło przy tym zowdy mocka larma, bo tyż woda bóła lodowato, ale jak trza to trza. Bo kożdy wierzył, że kej się tak łobmyje, to bez cołki rok niy bydzie chorowoł na rojmatyka. Kej się szło potn do dóm, to niy możno boło nic godać ani sie wyciyrać.

Nabiyrało się tyż wody z potoka abo ze źródła i niesło się do dóm. Kropiło się tom wodom wszyjskie izby, cołko chałpa i chlywik tyż. Dowali jom tyż do picio ludziom i gowiedzi, coby byli zdrowe.

Kajniekaj ludzie po tym myciu wypijali kieliszek gorzołki na pamióntka napojynio Pana Jezusa winym ze żółciom. Godało się tyż, że kery chop się ty gorzołki w ta godzina napije, to nie bydzie łożyrokiym. Szczególnie nadowała się do tygo gorzołka z tataraku, kero się mianuje tyż ajerówka (ale niy ajerkoniak!), abo kalmusówka.

Na pamióntka piynciu ran Pana Jezusa trza bóło w Wielki Pióntek zeżrać piynć kónsków chrzanu, coby niy chorować na żołóndek. Kej fto chcioł miyć zdrowe nogi, to musioł chodzić w tym dniu po żelazie, a fto miół glaca, abo małowiela szkótów, to musioł się smarować maściom ze ponczków topoli.

 Kej już Palmowo przeszła Niedziela,

A w Wielkim Tydniu dni małowiela

Do Wielkanocy ino łostało,

Świónteczne jodło sie rychtowało:

Kołocz, babówki, wószty i szonki;

A nojważnijsze bóły kroszonki.

Czakoł na mama sam jojek forant

W szranczku schowano zaś tytków pora

Z cebuli szupów uszporowanych

Co do kastrola bół wciepowany;

Na małym łogniu jojka bulkały

Coby szkorupy niy popukały;

Kej się na fest już przibronociyły,

Do wycionganio gotowe były.

Mama szpiczaty nóż w rynka brała

I na tych jojkach cuda dropała:

Gwiozdki, cikcaki, kwiotki, kurzóntka

I roztomajte inksze zwierzontka.

Na stole tisztuch wybiglowany,

Maminom nadlom wysztikowany,

A na nim w raji stoły gotowe

Gryfne maszkety marcepanowe:

Kury, hazoki, enty, barany,

Kej żywy kożdy posztrajchowany!

(Somsiadki takich nie poradziły

I beztóż mamie ich zowiściły.)

A wszyjskim bajtlom w tyn dzionek świynty

Zajonczek zowdy nosiół prezenty.

Króm świontecznego fajnego kustu

Nojbarzy cieszył żech sie z śmiergustu!

W lony pyndziałek miołżech już rano

Dlo szwester woda przygotowano

Na gowy lołżech półlitrok cały!

Butel był srogi, dziołchy szkamrały,

Mama tyż deczko wody dostała,

Co by się za fest nie znerwowała. […]*

We Wielko Sobota rychtowało się jodło. Rano mamulki i starki piykły roztomajte kołocze i babówki. Sztrajchowały tyż krószonki – abo we wosku i farbkach, abo w szupach ze cebuli. Kej już wszyjsko bóło gotowe szło się do kościoła ze świynconym. Świynciło sie chlyb, wyndzonka (wószt, abo szonka) jojka i babówka koniycznie, a reszta - jak już fto chcioł. Ze świynconkom tyż chodziły dziecka – blank ważne bóło, coby ich koszyk bół nojgryfnijszy, a krószonki nojbarzy krasiate.

 Piyrszy dziyń świąt siedziało się dóma i w byzuchy się niy chodziło. We Wielkanoc szło się na procesyjo rezurekcyjno, kero bóła łodprawiano blank rano. Kajniekaj po wsiach na rezurekcjo ludzie ścigali sie – furmankami abo piechty. Godało sie, że tyn, fto bydzie piyrszy pod kościołem, piyrszy tyż żniwa skończy. Na śniodani jodło się wyndzonka, jojka, chlyb, chrzan i wino. No i maszkety: kołocze, babówki i marcepany.

We drugi dziyń świónt chodziło sie byzuchować do przocieli i somsiadów, ale nojważnijsze zowdy bóły śmigus i dyngus. A trza wiedzieć, co za starego piyrwy śmigus znaczół blank co inszego jak dyngus. Śmigus to bóło śmigani po nogach rózgami, a dyngus - łoblywani sie wodom. Downij zaczynało się to już w nocy. Loły ino chopy, kere się zbierały do kupy i chodziły po domach. Łoblywali wszyjskich, ale zwłaszcza baby i dziołchy. Kożdo, kero niy chciała być polono, musiała się wykupić – jodłem, maszketami, a nojlepi gorzałkom. Ale prawie kożdo dziołcha chciała, coby jom poloć, bo wtedy znaczyło, że ji chopcy przajom. Godało się tyż, że fto bydzie łoblony, to bydzie tyż bez cołki rok zdrowy.

Take to bóły roztomajte obyczaje, kere dówno tymu we Wielkim Tydniu i na Wielkanoc na Ślónsku łobowionzywały. Terozki ino małowiela z nich łostało, skiż tygo trza ło nich pisać i godać, coby nastympne pokolynia przynojmnij wiedziały, jak wiela ich przódzi bywało i jak piyknie ich staroszkowie pierwyj świyntować umieli.

*fragment wiersza "Łagiewnickie wspomnienia"

Zapraszam do lektury innych artykułów na mym blogu!